Zagadnienia typologii i chronologii zabytków archeologicznych z fazy wcesnopaństwowej (koniec X ? połowa XIII w.) na Rusi południowo-zachodniej. Formování raně středověkého státu z pohledu archeologie. Otázky typologie a chronologie archeologických památek (konec 10. ? polovina 13. století) na jihozápadní Rusi.

Abstract

Archeologia jest nauką, która bada przeszłość ludzkości w oparciu o pozostawione przez człowieka świadectwa materialne - zabytki. Do podstawowych zadań archeologów próbujących rekonstruować przeszłe procesy kulturowe należy ustalenie, kiedy obiekty te były częścią kultury żywej, kiedy zaś zmieniły kontekst, stając się źródłami archeologicznymi. Jakość tych rekonstrukcji - prawidłowe uchwycenie dynamiki zmian w minionych społeczeństwach - w wysokim stopniu zależy właśnie od dokładności w określeniu wieku zabytków archeologicznych. Niniejsza rozprawa poświęcona jest podstawom i metodom datowania materialnych pozostałości trwającej ok. dwa i pół stulecia fazy wczesnopaństwowej wczesnego średniowiecza na zachodnich ziemiach współczesnej Ukrainy. Na dysertację składają się obszerne wstęp i zakończenie oraz książka i kilkanaście artykułów autora wybranych spośród publikacji ogłoszonych drukiem w latach 2002-2023 w kilku krajach europejskich. W pracach tych autor poddał analizie różne rodzaje zabytków archeologicznych - zarówno ruchomych (militaria, ozdoby i in.; w tym też skarby), jak i nieruchomych (grodziska, cmentarzyska). Przedstawił aktualny stan badań nad nimi, a w wypadku zabytków ruchomych zwykle także ocenę ich przydatności jako wyznaczników chronologii. Wprowadził do obiegu naukowego szereg propozycji w zakresie typologii i datowania tych materiałów. Ze szczególną uwagą autor zajął się niezwykle ważną nekropolą z pochówkami drużynnymi (ok. X/XI w.) w Podhorcach-Pleśnisku, która budzi duże zainteresowanie w środowisku mediewistów europejskich. Na końcu zamieścił artykuł, w którym przedstawił poglądy na metodykę datowania w zachodnioukraińskiej archeologii średniowiecza. Autor rozpatrywał okres od końca X do połowy XIII w., któremu odpowiada jednostka kulturowa określana mianem kultury staroruskiej. Jej początek na omawianym terenie wyznaczyć można na schyłek X w., kiedy to ekspandujące ku zachodowi państwo ruskie Włodzimierza Wielkiego rozciągnęło się na ziemie nad Horyniem oraz górnymi Bugiem, Dniestrem i Sanem. Nie kończy się ona wraz z wczesnym średniowieczem, ale wykracza poza omawiany okres o z górą stulecie w ramach księstw ruskich, a następnie trwa jako jeden z nurtów kulturowych w ramach państwowości polskiej i litewskiej. Przeobrażenia w kulturze staroruskiej, jakie zachodziły ok. połowy XIII w. wiążą się m.in. ze zniszczeniami spowodowanymi nawałą mongolską Batu-chana w zimie 1240/1241 r. Najazd ten stanowił niewątpliwą cezurę w dziejach Rusi, choć wciąż kwestią do rozważań pozostaje stopień zmian w jej kulturze. Właśnie wtedy rozpoczął się na omawianym obszarze ostatni okres odrębnego bytu politycznego, który pod względem archeologicznym jest rozpoznany bardzo słabo. Zasięg terytorialny pracy obejmuje głównie zachodnie obwody współczesnej Ukrainy, jednak w niektórych pracach autor uwzględnił znaleziska spoza tego obszaru, w tym z obecnego terenu Polski. Dzisiejsze granice administracyjne wykorzystał wyłącznie ze względów praktycznych. Nie odpowiadają one żadnemu wczesnośredniowiecznemu podziałowi politycznemu ani w okresie plemiennym, gdy omawiany obszar był częścią wielkiego - rozciągającego się od Łaby do Dniepru - i słabo zróżnicowanego wewnętrznie kontinuum kulturowego, którego wschodnia część otrzymała nazwę kultury rajkowskiej (Łuka Rajkowiecka), ani w państwowym, gdy wchodził w skład Rusi (Kijowskiej), a później księstw sukcesyjnych. Tak samo jest z późnośredniowiecznymi granicami politycznymi, czy to jeszcze w czasach księstw ruskich, czy w składzie Litwy, Polski lub Węgier.